Aantekeningen bij de Bijbel
Vragen, overdenkingen en achtergronden over de Bijbel,
welke resulteren in allerlei aantekeningen.
welke resulteren in allerlei aantekeningen.
Een kerstboom is een naaldboom die traditioneel rond Kerst in huis wordt gehaald en met kaarsjes, ballen, slingers, engelenhaar, uiteenlopende decoratieve figuren zoals engelen, rendieren, pakjes, en eventueel een piek wordt versierd.
Het woord kerstboom komen we nergens in de Bijbel tegen. Met het woord בְּרוֹשׁ H1265 berosh wordt in de Bijbel verwezen naar een naaldboom of een conifeer-achtige altijd groene boom aan. Afhankelijk van de context blijkt dat het kan gaan om de Cipres (Cupressus sempervirens L.), de Zilverspar (Abies cilicica) of de Jeneverbes (Juniperus excelsa) en nergens wordt deze boom genoemd in de context van dat die in een bepaalde periode in huis wordt gezet, wel dat het hout als bouwmateriaal wordt gebruikt.
Vaak wordt gezegd dat in Jeremia 10:3-5 sprake is van de kerstboom. Het gaat in deze passage niet om een heilige boom, maar om het maken van een afgodenbeeld. Om die reden kan het hier niet gaan om een kerstboom (zie Jeremia 10:3 waar dit uitvoerig wordt behandeld).
Verder komt eenmalig in de Bijbel de אֹרֶן H766 ʾōren voor (Jes. 41:19) en welke door sommige geleerden wordt geïdentificeerd met de Aleppo-boom (H.B. Tristram, p.335-336; H.W.F. Gesenius, אֹרֶן), echter de meeste geleerden denken dat het een laurier is. Ook het idee van Luther dat de Bijbelse Aleppo-boom de oorspronkelijke kerstboom was is leuk bedacht maar heeft niets daarmee te maken.
Nergens in de Bijbel wordt dan ook gesproken over een kerstboom.
In bijna alle culturen zijn er heilige bomen geweest, echter bij bestudering blijkt dat het vaak niet om naaldbomen gaat. Zo wordt vaak aangehaald dat de ‘Donareik’, een Keltische heilige boom die door Bonifatius in 723 is omgehakt al een vroege representant is van de kerstboom. Daarbij vergeet men dat het om een eik (loofboom) ging en niet om een naaldboom.
Een van de weinige voorbeelden dat er heilige naaldbomen zijn geweest vinden we bij de Romeinen waar de dennenboom gekoppeld werd aan de (van oorsprong Filistijnse) god Baäl-Berith “heer van de den” (De naam was tevens een woordspeling in het voordeel van de ingewijde, want Baäl-Berith betekent ook “heer van het verbond”). Terwijl mogelijk de ceder de heilige boom van Tammuz zou zijn.
Daarnaast wordt betoogd dat bij Germaanse stammen de spar een beschermgeest had, die de ziel van ieder mens van geboorte tot dood volgt, echter wat iets anders is dat ze de boom vereerden. Daarnaast wordt hiermee de vǫrðr (Noors) of vård (Zweeds) bedoeld en welke over het algemeen een linde, es of iep is (Wikipedia, Vörðr).
Ook zien we dat de kerstboom vaak wordt geïdentificeerd met de levensboom uit het paradijs, waarbij de kerstballen het ‘verboden fruit’ voorstellen. Echter dit idee werd pas in de Vroeg Moderne Tijd (1500-1800) ontwikkeld en om die reden lijkt het niet erg aannemelijk dat de levensboom de oorspronkelijke kerstboom was.
Pas in de Vroeg Moderne Tijd (1500-1800) zien we voor het eerst dat de kerstboom in verband wordt gebracht met kerst. Een van de eerst vermelde kerstbomen is te vinden op de hoeksteen sculptuur van een privéwoning in Turckheim, Elzas (toen een deel van Duitsland, tegenwoordig Frankrijk), en wordt gedateerd op 1576 (Roger Ehrsam (1999). Le Vieux Turckheim. Ville de Turckheim: Jérôme Do Bentzinger). Mogelijk werden de Keltische/Germaanse gebruiken van het verbranden van de spar en het plaatsen van cadeautjes toen gekerstend tot een christelijk gebruik (hoewel van het plaatsen van cadeautjes geen vermeldingen van hiervoor zijn). De dominee en kroniekschrijver Balthasar Russow schreef in zijn Chronica der Provinz Lyfflandt (1584) over een gevestigde traditie van het opzetten van een versierde spar op het marktplein waar de jonge mannen “met een koppel van meisjes en vrouwen gingen, in dan eerst daaromheen zongen en dansten en dan de boom in brand zetten”. Na de protestante reformatie (16de eeuw) zien we voor het eerst dat sparrenbomen in de huizen van de rijkere families worden gezet. Pas halverwege de 19de eeuw de eerste legendevorming rondom de kerstboom van Luther.
In de negentiende eeuw heeft het Réveil een belangrijke rol gespeeld bij de introductie van de kerstboom. Ottho Gerhard Heldring zag de gezellige sfeer in Duitsland en wist dat het niet alleen een goede manier was om de arme gezinnen te trekken en ze te ondersteunen door cadeautjes te geven aan de kinderen, maar ook dat dit een uitstekende gelegenheid was om het Evangelie te verkondigen.
Ornamenten zoals de kerstballen werden door Hans Greiner (1550–1609) gemaakt ter versiering (Wikipedia, Christmas ornament) en later in de 19de eeuw kwam de piek die de ster van Bethlehem representeert (Wikipedia, Treetopper).
De kerstboom is pas in de Vroeg Moderne Tijd in het kerstfeest opgenomen en was niet – net zoals veel andere zaken – een oorspronkelijk onderdeel van het feest. Mogelijk is het overgenomen van de Keltische/Germaanse gebruiken en verder geëvolueerd tot wat het nu is, maar zeker is dit niet.
In 2009 kwam de Haagse Hogeschool in het nieuws omdat die geen kerstboom wilde plaatsen vanwege dat de boom "te zeer verbonden met een christelijk feest" en om "het internationale karakter en de diversiteit binnen de school te benadrukken" (ND, 7 december 2009; RD, 9 december 2009). In Brussel was er in 2012 grote weerstand tegen de plannen voor het plaatsen van lichtgevende kubussen omdat de traditionele kerstboom een christelijk symbool is (Het Nieuws, 14 november 2012).
De laatste jaren is er steeds meer kritiek om een kerstboom in huis te halen omdat dit milieuvervuilend zou zijn. In alle gemeenten in Nederland is er de mogelijkheid om de spar op een een of andere manier in te leveren, waarna deze wordt verwerkt tot compost of wordt gebruikt als biomassa (Milieu Centraal, Kerstbomen). In het eerste geval levert dit geen milieuvervuiling op omdat de boom via een natuurlijk proces wordt afgebroken en de compost weer gebruikt kan worden. In sommige gevallen zelfs door de eigenaren van de productiebossen waar de kerstbomen worden geteeld. Als biomassa komt er wel CO2 bij, maar is in de meeste gevallen minder als dat de boom in het openbaar wordt verbrand. Daarnaast zien we dat steeds meer mensen de boom hergebruiken door hem of in eigen tuin te planten, of de boom huren (al dan niet via een adoptieplan).
 |
Dit artikel maakt onderdeel uit van een reeks artikelen over kerst. Zie de pagina "vragen en antwoorden over kerst" voor een totaal overzicht. |
Aangemaakt op 26 december 2016, laatst gewijzigd op 7 oktober 2021
     |
Zie de huisregels welk commentaar wordt opgenomen!
