Literatuur
Bijbelteksten

Lilith

Lilith (Hebreeuws לִילִית ^H3917), een vrouwelijke demon die in verband werd gebracht met de (nacht)wind. Veelal gelijk gesteld met de Babylonische Lilitu.

Bijbel

In het Oude Testament wordt לִילִית ^H3917 Lilith eenmaal aangeduid (Jes. 34:14). In de SV "nachtgedierte", HSV "nachtelijk ongedierte", NBG51 "nachtspook". In de Dode Zee-rol 1QIsa^a wordt de meervoudsvorm ליליות liliyyot gegeven, terwijl in 4QShir^a het in enkelfout לילית llîlîṯ staat. Afhankelijk van de vertaling wil met het woord Lilith of afleiden van "nachtelijk" en dan zou het om een nachtdier gaan, of van Semitische demon die Lilitu heette en in dat geval meestal onvertaald laat (→ Terminologie).

Gezien het chiasme in Jes. 34:14 moet ook het tweede gedeelte, of om twee dieren, of twee demonen gaan, welke in tegenstelling tot het eerste gedeelte in het enkelvoud staan.

In de Dode Zee-rol 4QShir^a lezen we "de boze geesten שֵּֽׁדִים ^H7700, de Lilith לִילִית ^H3917, de אֹחַ 'oach ^H255 en [...]", daar het eerste woord slechts 2x in de Bijbel voorkomt en vermoedelijk een demon is en de overige twee woorden hapaxen zijn, is niet te herleiden wat met Lilith in dit gedeelte wordt bedoeld. Gezien echter de context 4QShir^a, die een verzameling teksten aanduid die oa. ten doel hebben om de boze geesten uit te bannen (Dr. F. G. Martínez, De Rollen van de Dode Zee, Vol. 1 p. 386-387), zou het om een demon kunnen gaan.

Terminologie

Men heeft Lilith willen afleiden van לַיְלָה ^H3915 laylah, “nacht”, waarbij het in die betekenis een nachtdier moet zijn geweest (NETBible). Volgens BDB is dit echter "populaire etymologie" ("perhaps only apparent, a popular etymology"; cf. K. v.d. Toorn, p. 520; Encyclopaedia Judaica, Vol. 13, p. 17).

Anderen willen Lilith afleiden van andere talen, zoals Lilitu (K. v.d. Toorn, p. 520-521), van het Assyrisch lilîtu (BDB) of andere met een 'Lil'-prefix, zijn afkomstig van oude Proto-semitische talen, waarbij het stamwoord de betekenis had van "nacht vrouw", een andere theorie stelt dat de naam afkomstig is Lilitu die een wind was van de pest, waarbij dan Lil, of LYL als voorvoegsel zoiets betekende als "dame van de lucht" en was het misschien niet zo kwaadaardig, en had het meer de betekenis van een donkere kracht van de natuur. Met deze vertaling in het achterhoofd, werd Lilith een soort bewaker van de nachtvogels zoals de uilen.

Joodse bronnen

In de midrash 'Aleph Bet van Ben Sira' (Otzar Midrashim, אלפא ביתא דבן סירא,x§34) wordt vermeld dat Lilith de eerste vrouw van Adam was. Echter deze midrash is uit de periode 700-1000 n.C. en dus rijkelijk laat. R. Jehuda bar Rebbi geeft "In het begin schiep God haar [Lilith], en [Adam] zag dat zij vol afscheidingen en bloed was en scheidde haar van hem; en God keerde terug en schiep haar [Eva] een tweede maal (Bereishit Rabbah 18:4), maar waar enkel wordt gesproken dat een eerdere vrouw werd geschapen en waarmee dan vermoedelijk Lilith wordt bedoeld (cf. W. Krebs, "Lilith - Adams erste Frau", ZRGG 27 (1975) p. 141- 152; K. v.d. Toorn, p. 521).

Daarnaast wordt in de Talmoed onder diverse hoedanigheden Lilith verschillende malen genoemd:

• R. Hanina zei: Men mag niet alleen in een huis slapen, en wie alleen in een huis slaapt wordt gegrepen door Lilith. (Shabbat 151b)
• In een baraita werd geleerd dat de drie bijkomende vervloekingen zijn: Zij laat haar haar lang groeien als Lilith, een demon; zij zit en urineert, als een dier; en dient als kussen voor haar man tijdens relaties. (Eruvin 100b)
• Voor gira moet hij een pijl van Lilith nemen en die met de punt naar boven plaatsen en er water op gieten en dat opdrinken. Als alternatief kan hij water nemen waarvan een hond 's nachts heeft gedronken, maar hij moet ervoor zorgen dat het niet is blootgesteld. (Gittin 69b)
• Rab Judah, die Samuel citeert, oordeelde: Als een abortus de gelijkenis van Lilith had, is haar moeder onrein vanwege de geboorte, want het is een kind, maar het heeft vleugels. (Niddah 24b)
• Zo werd het ook onderwezen: R. Jose verklaarde: Het gebeurde eens te Simoni dat een vrouw de gelijkenis van Lilith aborteerde, en toen de zaak voor de Wijzen ter beslissing kwam, oordeelden zij dat het een kind was, maar dat het ook vleugels had. Als een abortus de gelijkenis van een slang had, oordeelde Hanina, de zoon van R. Joshua's broer: Zijn moeder is onrein vanwege de geboorte. (Niddah 24b)
• Rabbah zei: Ik zag hoe Hormin, de zoon van Lilith, op de borstwering van de muur van Mahuza rende, en een ruiter, die beneden te paard galoppeerde, hem niet kon inhalen. Eens zadelden zij voor hem twee muildieren, die op twee bruggen van de Rognag stonden; en hij sprong van de een op de ander, achterwaarts en voorwaarts, terwijl hij in zijn handen twee bekers wijn hield en beurtelings van de een op de ander goot, en er viel geen druppel op de grond. En het was een [stormachtige] dag, [waarop] zij, [die met de schepen naar zee gaan], naar de hemel opklimmen en naar de diepte afdalen. Toen de regering dit hoorde, brachten zij hem ter dood. (Bava Batra 73a-b)

In de Kabbala wordt Lilith gekoppeld aan de planeet Saturnus (Zohar, Ra’aya Meheimna III, 227b; Encyclopaedia Judaica, Vol. 13, p. 19) en wordt ook gesteld dat Adam twee vrouwen, Eva en Lilith, had (Tikkunei Zohar 95a:1).

Mesopotamische mythologie

Het Akkadische lilîtu welke door Assyrioloog Heinrich Zimmern werd geïdentificeerd als minnares van lilu (Aramaic Incantation Texts from Nippur - p. 76 James Alan Montgomery - 2011 "So in the Talmud they dwell in the beams and crevices, the cesspools, etc.,52 even as in Greek magic demons 45 Acc. to Zimmern, KAT3, 459 = paramour of lilu. Better Thompson. (Devils, etc., i, p. xxxvii, Semitic Magic, p. 65), who regards the ..."). Manfred Hutter bevestigd dat ki-sikil-lil-la-ke (Gilgamesh epos, Tablet XII) gelijk is aan Lilith (K. v.d. Toorn, p. 520-521), maar wordt hierin tegengesproken door Dietrich Opitz (D. Opitz, Ausgrabungen und Forschungsreisen Ur. AfO 8:328).

Kunst

In de kunst was deze demon een geliefd object, bekend is het schilderij van John Collier (Lilith, 1892) waar ze wordt afgebeeld zonder Adam, maar als metgezel de slang.

Ook in de Mesopotamische kunst werd ze regelmatig afgebeeld, met de bekende uilen als metgezel, zoals het hiernaast afgebeelde terracotta rotsreliëf uit het oude Sumerië, ca. 2000 v.C.. Het is om deze reden dat een uil de naam Athene noctua lilith heeft gekregen.

Aangemaakt 16 mei 2005,  laatst bijgewerkt 7 februari 2022

Zie de huisregels welk commentaar wordt opgenomen!